I dtírdhreach athraitheach na hÉireann san 21ú haois, áit a bhfuil an Béarla i réim sa saol poiblí i gcónaí, tógann sé cineál áirithe duine chun saol a chaitheamh go feiceálach amhail is nach teanga oidhreachta amháin a bhí sa Ghaeilge, ach fórsa laethúil, spioradálta, intleachtúil, cultúrtha. Ba dhuine den sórt sin é Manchán Magan. Agus é anois caillte orainn ró-óg, tá duine de na cleachtóirí ba infheicthe, ba chruthaithí agus ba dhílse caillte ag domhan na Gaeilge, agus go heisceachtúil, duine a bhí sáite i saol an Bhéarla. Ní hamháin gur chraoltóir, scríbhneoir taistil, agus dhéantóir clár faisnéise ab ea é; b’fhéidir thar aon rud eile gur dheisceabal don Ghaeilge é sa saol mór, sa chiall is leithne, fáidh fir ag tabhairt cruth ar an gcuma a bhíonn ar dhílseacht do theanga mhionlaigh i ndomhan ina bhfuil sí faoi bhrú i gcónaí.
Thabharfainn féin deisceabal teanga ar Magan. Ó aois óg agus na tréimhsí sa samhradh i nGaeltacht Chiarraí, thug sé leis an rud a mhothaíonn go leor ach nach gcoinníonn mórán: an tuiscint gur mó ná siolla gramadaí agus stór focal an teanga; is lionsa í, cuimhne, bealach muintearais. Ní cuairteanna amháin ar an nGaeltacht a bhí iontu seo; ba theagmhálacha foirmitheacha iad leis an nGaeilge mar chaint bheo, le canúint, le bealaí maireachtála sa domhan atá ceangailte le talamh, pobal, miotas. Gan amhras, glacann sé éirim aigne agus cumas aireachtála níos mó ná mar is gnáth le leas a bhaint as an taithí sin. Sa mhéid gur casadh Manchán cúpla babhta orm – bhraithfeá i gcónaí go raibh comhrá ar bun agat le duine a bhí leath leat agus leath i saol a bhí sa timpeall orainn beirt ach go raibh tairseach tuisceana breise bainte amach aige. Bhí dearcadh fairsing ag Magan ar an domhan agus bhí sé tar éis dul thar teorainn le gnáthimeachtaí an tsaoil i spásanna tíreolaíocha teoranta. Chuir a fhiosracht chraosach leanúnach faoi chultúir eile lena bhunthuiscint ar Éirinn agus ar an nGaeilge.
Is é sin an rud a rinne eisceacht de Magan: an chaoi ar chuir sé an Ghaeilge mar theanga – ní go heisiach, ach go lárnach – ina shaothar...
Ceann dá thionscadail ba shuntasaí a d’fhág rian ar shaol an Bhéarla ná ‘No Béarla’, an tsraith teilifíse inar thaistil sé timpeall na hÉireann ag iarraidh an Ghaeilge amháin a úsáid - ag diúltú don Bhéarla in go leor suíomhanna ina nghlactar leis gur gnáthrud é, rud éigeantach fiú. Bhí an seó éadrom uaireanta, achrannach uaireanta, ach ba léiriú i gcónaí é ar a raibh ‘indéanta’, fiú nuair a bhíonn sé deacair. Chuir sé iallach ar lucht féachana fiafraí: cé chomh domhain agus atá an Ghaeilge imithe siar ón saol laethúil? Agus cad a thógfadh sé chun maireachtáil léi níos iomláine? Ach ba chuid dá chuid oibre mar dheisceabail feasacht a mhúscailt ar na bearnaí sin agus plé leo go héifeachtach.
Is é sin an rud a rinne eisceacht de Magan: an chaoi ar chuir sé an Ghaeilge mar theanga – ní go heisiach, ach go lárnach – ina shaothar, fiú agus é ag taisteal an domhain. Níor cheil sé teanga ná sainiúlacht chultúrtha na hÉireann; rinne sé pointe comparáide, codarsnachta, athshondais di. Tá na cláir taistil a bhí ag Magan, go leor acu a rinneadh i gcomhar le TG4 agus RTÉ, lán den chur chuige seo. Ba mhinic a chuaigh sé ar thóir cultúir mhionlaigh, pobail dhúchasacha, áiteanna ina bhfuil teanga agus talamh, miotas agus éiceolaíocht, cuimhne agus scéal fite fuaite. Ó Mheiriceá Theas nó ón Afraic go dtí an India, chonaic sé sna háiteanna sin machnaimh ar a raibh in Éirinn, agus a d’fhéadfadh a bheith ann fós. Bhí baol ann go ndéantaí róshimpliú ina chuid oibre agus uaireanta, chuaigh saothar Magan gar don imeall sin. Ach d’éirigh leis fanacht fréamhaithe go ginearálta: léiríonn a chuid scríbhneoireachta cúram, fiosracht, scoláireacht; is minic a bhíonn a chuid clár faisnéise tromchúiseach, machnamhach.
RM Block
Léirigh na saothair seo an ceangal idir cleachtais dhomhanda marthanais teanga agus cultúir dhúchasacha. Is féidir an fheasacht dhomhanda sin a iompú ina habhcóideacht, ina beartas, ina hobair phobail agus b’annamh a bhí abhcóideacht Magan géar nó morálta. Léirigh Magan cumas praiticiúil freisin, i bpáirt le comhbhádóirí (a dheartháir Ruán go háirithe): le maoiniú craolta a chnuasach, ionchais an lucht féachana a láimhseáil, curaclaim scoile, ceannas na meán ar an mBéarla a léiriú. Ní fhéadfadh fiú duine chomh tiomanta le Magan ach an oiread sin a dhéanamh gan institiúidí tacaíochta, beartais, agus pobal sásta páirt a ghlacadh.
Buntáiste mór eile a bhí ag Magan ná an claonadh a bhí aige i dtreo na cuimsitheachta seachas na foirfeachta. Spreag Magan “Gaeilge mheasctha” agus misneach foghlaimeoirí: Is minic a dúirt daoine a bhraitheann cúthail faoina nGaeilge, nó a bhfuil náire orthu faoina gcanúint, nó nach bhfuil cinnte faoina ngramadach, gur thug Magan orthu mothú go bhfuil sé ceart go leor, fiú álainn, labhairt go neamhfhoirfe. Ba ráiteas ann féin é toilteanas Magan a bheith neamhfhoirfe. Chuir sé fáilte roimh dhaoine i gcomhrá go minic, cheiliúir sé na focail bheaga, na frásaí neamhfhoirfe, an praiseach a bhain le hiarracht shimplí a dhéanamh. Rinne an stíl seo níos inrochtana é dóibh siúd a shíl nach raibh an Ghaeilge oiriúnach dóibh. Tá an cineál sin cuimsitheachta riachtanach d’aon ghluaiseacht athbheochana teanga. Ba é an duine ba mhó spéise ar bhuail mé leis riamh a d’aontaigh liom nach n-éireodh leis an nGaeilge gan ceiliúradh a dhéanamh uirthi i saol an Bhéarla.
Más rud ar bith a thugann saol Magan le fios do chainteoirí agus d’fhoghlaimeoirí Gaeilge, is é go bhfuil an teanga s’againne dúshlánach agus álainn araon. An chuid dhúshlánach: cianta de mheath teanga a aisiompú, easnaimh oideachais a shárú, a chinntiú nach bhfanann an Ghaeilge scoite amach, bearnaí uirbeacha/tuaithe, bearnaí canúna, srianta acmhainní a dhúnadh. An chuid álainn: an fhéidearthacht go n-iompróidh níos mó daoine an splanc - éisteacht leis an talamh, focail chaillte a aisghabháil, Gaeilge a labhairt go neamhfhoirfe ach le grá, miotas, béaloideas, nádúr, féiniúlacht a fheiceáil mar atá fite fuaite le teanga. Fágann Magan rian scéalta, leabhar, craoltaí, léirithe ina dhiaidh ar féidir le daoine eile a phiocadh suas, agus tógáil orthu. Sin é comhartha an fhíor-dheisceabail: ní hamháin dílseacht don teanga, ach seachadadh a bheith déanta ar a luachanna.
I dtír ina mbíonn an Béarla cosúil le teanga an chúltaca go minic, áit a mbíonn na meáin dhomhanda, an eacnamaíocht agus an dioscúrsa poiblí ag brath go mór ar na Béarlóirí, léirigh Manchán Magan malairt treo. Do go leor eile, ní ceist é an féidir leis an nGaeilge maireachtáil - ach cé chomh saibhir, cé chomh domhain, cé chomh lúcháireach is féidir léi maireachtáil. Sna téarmaí sin, ba mhó ná pearsa cultúrtha é Magan; b’fhianaise bheo é ar a bhféadfadh sé a bheith i gceist le freastal ar theanga, ligean di saol, obair, samhlaíocht duine a mhúnlú. De réir mar a théann an saol in Éirinn ar aghaidh, fanfaidh deisceablacht Magan - a shampla - ina chloch tomhais dóibh siúd a chreideann nach comhartha den am atá thart amháin atá sa teanga, ach cineál spéirlíne úr don am ina mbímid beo anois. Ach ní bhaineann deisceablacht, de réir a nádúir, le duine amháin; baineann sé leis an méid a leanann.
Ollamh Comhlach le Nua-Ghaeilge in Ollscoil Mhá Nuad é Liam Mac Amhlaigh
